Hij staat bij zo ongeveer iedereen op de kerst- en paastafel: de stol. Een heerlijk brood gevuld met gedroogde vruchten, nootjes, kruiden en lekker veel spijs. De broden die je in de supermarkt kan kopen, verbleken bij je eigen gebakken overheerlijke stol!
Net als met zoveel dingen, is een zefgebakken stol vele malen lekkerder dan die uit een winkel. Dan heb ik het met name over de supermarkt, bakkers kunnen aardig stollen bakken. Zelf maken is echter een stuk leuker (en in het geval van de supermarkt ook een stuk lekkerder). Hoewel veel thuisbakkers toch wat huiverig zijn voor het brood bakken, beloof ik je, een stol is niet ingewikkeld en zelfs als hij niet helemaal perfect wordt, zal hij toch lekker smaken!
Van offerbrood naar kerstbrood
Stollen zijn eeuwenoud. De eerste stollen zijn waarschijnlijk al terug te vinden in tradities van voor het Christendom. In de (toen wel) koude en donkere winterdagen, keek men uit naar de warmere dagen. Dan zou het land en het vee weer vruchtbaar zijn, maar om dit te garanderen, moesten de goden goed gestemd worden. Hier maakte men onder andere offerbroden voor: broden gevuld met speciale ingrediënten zoals honing en gedroogde vruchten.
Offerbroden waren van oorsprong bedoeld als vervanging voor menselijke offers. Vlechtborden, zoals de Osterzopfen, een paasbrood uit Oostenrijk, staan bijvoorbeeld symbool voor het gevlochten haar van een vrouw. In eerste instantie vergezelden vrouwen hun mannen naar het hiernamaals, maar in de loop van de tijd werd dit offer vervangen door het offeren van hun haarvlecht. Uiteindelijk veranderde dit weer in een gevlochten brood. Rond de achtste eeuw zijn de grafgeschenken door het Christendom verboden, waarna men het brood niet meer offerde maar op at.
De eerste kerststollen komen uit Duitsland, zo rond de vijftiende eeuw. Net zoals met ongeveer alle baksels, is de precieze herkomst onduidelijk en gaan er veel verschillende verhalen rond. Het stadje Torgau, in het oosten van Duitsland, claimt dat de bakker Heinrich Drasdow in 1457 de stol zoals wij hem nu kennen uitvond. Aan het begin van de vijftiende eeuw at men stollen die gemaakt waren van enkel bloem, water en gist. Dit had te maken met de Adventstijd: een periode van vier weken tot aan Kerstmis, waarin men vastte. In deze tijd van vasten, mochten men geen luxegoederen zoals boter en gedroogde vruchten eten. Een stol gemaakt van bloem, water en gist smaakt natuurlijk helemaal nergens naar. Drasdow zou van een lokale baron een patent hebben gekregen waarop hij bij uitzondering boter, rozijnen en suiker mocht toevoegen aan de stol.
Nee, wij waren eerst! Nietes, hij komt bij ons vandaan!
Echter legt ook de stad Dresden een claim op het bedenken van de kerststol. In archieven van Dresden is de stol met bloem, water en gist al in 1438 te vinden. Ook daar hadden bakkers het probleem dat ze geen luxeproducten mochten gebruiken tijdens de vastentijd. Daarom stuurden de Keurvorst en de Graaf van Saksen een brief naar de paus om te vragen of ze bij uitzondering boter mochten gebruiken. Pas veertig jaar en 4 pausen later, in 1490, kregen bakkers uit Dresden van paus Innocentius VIII toestemming om de producten te gebruiken. Sindsdien is het traditie om de vorsten van Saksen met Kerstmis een stol aan te bieden.
Enkeltje Duitsland-Nederland
Dat de stol met Kerstmis bij onze oosterburen op de ontbijttafel staat, is dus logisch te verklaren. Maar hoe is de stol vervolgens bij ons in Nederland terechtgekomen? Dat komt allemaal (althans, zo gaat het verhaal) door de Amsterdamse bakker A. Katterfield. In december 1871 prees hij in de Opregte Haarlemsche Courant zijn ‘Sächsische Thüringer Weihnachts stollen’ aan.
Het verhaal gaat dat hij deze stollen in eerste instantie enkel voor zijn gezin bakte, uit heimwee naar Duitsland, zijn land van herkomst. Een keer had hij een stol gemaakt die zo goed gelukt was, dat hij hem in de etalage van zijn winkel legde. Een andere Duitser zag de stol liggen en wilde hem graag kopen. In eerste instantie wees Katterfield dit aanbod af, want hij wilde de stol bewaren voor zijn gezin. Zijn dochter zag echter wel brood in de verkoop van de stollen en haalde haar vader over om de stol te verkopen en een nieuwe te bakken voor zijn familie. Echter werd ook deze snel verkocht en langzaamaan groeide de stol in Nederland in bekendheid.
Maak je eigen stol!
De stol is inmiddels zo bekend dat hij ook met Pasen in Nederland gegeten wordt. De verschillen tussen een kerst- en een paasstol zijn miniem: met Kerstmis wordt de stol met poedersuiker bestrooid. Op een paasstol mag dat officieel niet (maar iedereen doet het lekker toch).
Het leuke aan de stol is dat je er volop mee kan variëren. Ben je geen fan van amandelspijs? Dan kan je deze ook gewoon weglaten. En ook met de rest van de ingrediënten voor de vulling kan je spelen: gebruik bijvoorbeeld (voor een deel) gedroogde cranberries of krenten in plaats van rozijnen. Je zou zelfs ander gedroogd fruit kunnen gebruiken zoals appel of ananas. Week dit dan samen met de rozijnen voordat je het gebruikt. Je kan daarnaast ook allerlei soorten noten gebruiken: pistachenoten, pecannoten, amandelen, hazelnoten, noem maar op. Maak hem lekker hoe jij hem lekker vindt!
Zelf stol maken
Ingrediënten:
Voor het brood:
- 375 g bloem
- 160 ml melk
- 10 g gedroogde gist
- 60 g witte basterdsuiker
- Rasp van een citroen
- 7 g zout
- 1 ei
- 75 g boter op kamertemperatuur
- 1 tl speculaaskruiden
Voor de vulling:
- 100 g donkere rozijnen
- 100 g blanke rozijnen
- 50 g noten
- 75 g gekonfijt fruit
Verder:
- 250 g amandelspijs
- ½ ei
- Boter, om de stol mee te bestrijken
- Poedersuiker, om de stol mee te bestrooien
Zo maak je dit:
- Wel de avond van tevoren beide soorten rozijnen 10 minuten in heet water. Laat ze uitlekken in een zeef en laat de rozijnen ‘s nachts drogen.
- Roer de bloem, de gedroogde gist en de basterdsuiker in een kom door elkaar.
- Roer vervolgens het zout en de citroenrasp erdoorheen.
- Klop het ei los en voeg deze ook toe.
- Verwarm de melk op middelhoog vuur tot hij lauwwarm is. Giet de melk in de kom en kneed het deeg 10-15 minuten tot het een soepel brooddeeg is.
- Kneed daarna de boter er blokje voor blokje er doorheen en kneed als laatste de speculaaskruiden erdoor. Als het goed is kun je nu een vliesje trekken van het deeg.
- Dek de kom af met een theedoek en laat het deeg 15 minuten rusten.
- Hak ondertussen de noten grof.
- Kneed de rozijnen, de noten en het gekonfijt fruit door het deeg.
- Vet een kom in met olie en doe het deeg in de kom. Dek het af met ingevet plasticfolie en laat de kom op een warme plaats 1 uur rijzen.
- Kneed ½ ei door het amandelspijs en vorm een lange dunne worst van ongeveer 30 cm van.
- Bekleed een bakplaat met bakpapier
- Vorm van het deeg een bol en rol het op licht bebloemd uit tot een ovale lap van 30 bij 20 cm. Leg de rol amandelspijs in het midden en vouw een kant van het deeg over het spijs. Druk de rand goed naar beneden zodat de stol niet openbarst in de oven.
- Leg de stol op de bakplaat. Bedek de stol met ingevet plastic folie en laat de stol nog 45-60 minuten rijzen.
- Verwarm aan het einde van de rijstijd de oven voor op 175 C. Bak de stol 10 minuten op 175 C en verlaag dan de temperatuur naar 150 C. Bak de stol nog 30 minuten. Leg er na 20 minuten eventueel aluminiumfolie overheen zodat hij niet verbrand.
- Haal de stol uit de oven en laat hem afkoelen op een rooster. Smelt een klontje boter in een steelpannetje en bestrijk de stol daarmee. Bestrooi de stol met Kerstmis voordat je hem serveert rijkelijk met poedersuiker.